«Ἠλεῖοι γὰρ τὰ μὲν παλαιότατα εὐνομώτατοι Πελοποννησίων ἦσαν»
Οι Ηλείοι υπήρξαν από πολύ παλιά ιδιαίτερα ευνομούμενοι ανάμεσα στους Πελοποννησίους
Παυσανίου IV.28.4
Η Ήλιδα, πρωτεύουσα και μεγαλύτερη σε πληθυσμό πόλη του ομώνυμου κράτους των Ηλείων, υπήρξε η πιστή θεραπαινίδα και ταυτόχρονα περήφανη οικοδέσποινα των Ολυμπιακών Αγώνων της αρχαιότητας. Τα απομεινάρια της σώζονται στην εύφορη πεδιάδα της βορειοδυτικής Πελοποννήσου, δίπλα στο ποταμό Πηνειό. Η κατοίκησή της ξεκινά στις αρχές περίπου της μέσης παλαιολιθικής (130/120000) και διαρκεί, με μικρά κενά, έως και το τέλος της πρωτοβυζαντινής εποχής (7ος αι. μ.Χ.), οπότε η πόλη εγκαταλείπεται.
Η ιστορία της χάνεται στα βάθη των αιώνων. Μυθικός ιδρυτής της θεωρείται ο Όξυλος, που ανάγεται στον 12ο-11ο αι. π.Χ. και ήταν απόγονος του Αιτωλού, γιου του Ενδυμίωνα και εγγονού του Αεθλίου. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Όξυλος, επωφελούμενος της καθόδου των Δωριέων, υπέταξε τους παλαιότερους κατοίκους της χώρας και δημιούργησε τον πρώτο συνοικισμό, καταφέρνοντας με τον τρόπο αυτό την επιστροφή του σε προγονικά εδάφη.
Η πόλη γνώρισε ιδιαίτερη ακμή έχοντας υπό την κηδεμονία της το περίλαμπρο Ιερό του Δία της Ολυμπίας στην κοιλάδα του Αλφειού, όταν καθυπόταξε το άλλοτε μυθικό βασίλειο της Πίσας, στην επικράτεια του οποίου βρισκόταν η Ιερή Άλτη. Ακολουθώντας χρησμό που έλαβε από το μαντείο των Δελφών ο βασιλιάς της Ήλιδας Ίφιτος, απόγονος του Οξύλου, αναδιοργάνωσε το 776 π.Χ., τους ξεχασμένους μυθικούς Αγώνες και καθιέρωσε την Ιερή Εκεχειρία ως προϋπόθεση για την ασφαλή τέλεσή τους. Η συμφωνία του Ιφίτου για το ιερό και απαραβίαστο των συνόρων του βασιλείου και μετέπειτα πόλης-κράτους της Ήλιδας, δημιούργησαν ευνοϊκότατους όρους ευημερίας και ευπραγίας εκτοξεύοντας παράλληλα την αίγλη της πρωτεύουσας και όλης της περιφέρειάς της.
«Λυκοῦργος δὲ ὁ Λακεδαιμόνιος…. καὶ Ἴφιτος Ἠλεῖος…. καὶ Κλεοσθένης Πισάτης…, βουλόμενοι εἰς ὁμόνοιαν καὶ εἰρήνην τὸ πλῆθος αὖθις ἀποκαταστῆσαι, τήν τε πανήγυριν τὴν Ὀλυμπικὴν ἔγνωσαν ἀνάγειν εἰς τὰ ἀρχαῖα νόμιμα καὶ ἀγῶνα γυμνικὸν ἐπιτελέσαι. στέλλονται δὴ εἰς Δελφοὺς χρησόμενοι τῷ θεῷ, εἴ σφισιν συνεπαινεῖ ταῦτα ποιῆσαι. ὁ δὲ θεὸς ἄμεινον ἔφη ἔσεσθαι ποιοῦσιν. καὶ προσέταξεν ἐκεχειρίαν ἀγγεῖλαι ταῖς πόλεσιν ταῖς βουλομέναις μετέχειν τοῦ ἀγῶνος»
Φλέγων, απόσπασμα 1,4 – F.Gr.Hist., 257 F 1,4
Από το 776 π.Χ., την συμβατική χρονολογία τέλεσης της πρώτης Ολυμπιάδας και μέσα στη διάρκεια αιώνων, οι αξιωματούχοι και ιερείς της Ήλιδας, ως διοργανωτές της πανηγύρεως που ευλαβικά και σταθερά επαναλαμβανόταν κάθε τέσσερα χρόνια στην ιερή επικράτεια του ηλειακού κράτους, εμπνεύστηκαν, επεξεργάστηκαν και παγίωσαν τον αθλητικό Αγώνα, έναν συμπαγή κώδικα κανονισμών και διαδικασιών, κοινά αποδεκτών, για τη μέτρηση των φυσικών και ψυχικών δυνάμεων των ανδρών. Όλα γίνονταν για να τιμηθεί ο θεός και να δοξαστεί ο «άριστος», ο πλέον δυνατός και ευλαβής πιστός.
Σύμφωνα με τους κανονισμούς, η προετοιμασία των αθλητών διαρκούσε 40 ημέρες και λάμβανε χώρα υποχρεωτικά στις αθλητικές εγκαταστάσεις της Ήλιδας. Όλο αυτό το διάστημα επιβλέπονταν από τους ελλανοδίκες, κριτές των αγώνων και υπεύθυνοι για την επιβολή τιμωρίας στους παραβάτες των κανονισμών και την απονομή των επάθλων στους νικητές. Η διαδικασία αυτή εξασφάλιζε την επιλογή μόνο όσων είχαν προετοιμαστεί ικανοποιητικά ενώ απορρίπτονταν οι αθλητές με χαμηλές επιδόσεις, ή που δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις συμμετοχής.
Η Ήλιδα άνθησε ως και την περίοδο της ρωμαιοκρατίας, διοικώντας με σοφία το Ιερό του Διός της Ολυμπίας και οργανώνοντας με ευφυή τρόπο την διεξαγόμενη σε αυτό λατρεία. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες θεσμοθετήθηκαν από τους Ηλείους και συνεχώς εξελίσσονταν μέχρι το απόγειό τους στην Κλασική εποχή αποτελώντας πρότυπο για όλους τους άλλους αθλητικούς αγώνες που πλαισίωσαν τα λατρευτικά δρώμενα στα ιερά των Ελλήνων.
Το θέατρο, η αρχαία αγορά με τις στοές, τα ιερά και δημόσια κτίρια, η κυρίως πόλη με τους δρόμους, τις οικίες, τα καταστήματα, τα εργαστήρια και τα νεκροταφεία, τα πλούσια ευρήματα όλων των περιόδων, μαρτυρούν το λαμπρό παρελθόν της πρωτεύουσας Ήλιδας. Οι γραπτές πηγές συμπληρώνουν την εικόνα του μεγαλείου, κάνοντας λόγο για αθλητικές εγκαταστάσεις και άλλα λαμπρά μνημεία που βεβαιώνουν ότι η Ήλιδα υπήρξε πολυάνθρωπη και σπουδαία μητρόπολη, με αθλοκεντρικό χαρακτήρα και ρόλο.
Η παρακμή της πόλης έρχεται με την επικράτηση του χριστιανισμού στην ύστερη αρχαιότητα τις επιδρομές διαφόρων βαρβαρικών φύλων και την επικουρία φυσικών καταστροφών. Η οριστική απαξίωση και εγκατάλειψη του Ιερού της Ολυμπίας, με το οποίο η Ήλιδα ήταν ταυτισμένη, έφεραν και το τέλος της πόλης.
Άφθονα και σημαντικά είναι τα μνημεία που αποκαλύπτονται με τις ανασκαφές που διενεργεί τα τελευταία χρόνια το Υπουργείο Πολιτισμού στον Αρχαιολογικό Χώρο της Ήλιδας, ενώ παράλληλα διενεργούνται εργασίες ανάδειξης που περιλαμβάνουν αποψιλώσεις, καθαρισμούς, δεντροφυτεύσεις, διαδρομές περιήγησης, τοποθέτηση πινακίδων με επεξηγηματικά κείμενα, συντήρηση (στερέωση-συμπλήρωση) των επιμέρους μνημείων κ.α.
